Sinds de eeuwwisseling geldt Tom Holland als een van de toonaangevende auteurs van historisch-populaire werken. Met boeken over Rome (Rubicon), het Perzische rijk (Persian Fire), het christendom (Millenium) en islam (In the shadow of the sword) maakte hij duidelijk zich niet tot een thema of tijdperk te willen beperken, al lijkt het oude Rome toch een bijzonder plek in te nemen, met drie werken die opeenvolgende periodes van het Romeinse rijk behandelen: Rubicon (2003), Dynasty (2015) en Pax (2023).
Rubicon
Holland definieerde hoe hij het Romeinse verhaal in beeld zou brengen voor het eerst in 2003 met zijn debuut Rubicon: The Last Years Of The Roman Republic. Het werk laat zoals uit de titel mag blijken zijn licht schijnen op het Rome voor de staatsgreep van Caesar en de daaropvolgende burgeroorlog. Meer zelfs het gaat uitvoerig in op hoe de republiek functioneerde vooraleer Caesar een speler van belang werd en hoe anderen haar vorm gaven en zelfs tijdelijk van een ongekende macht wisten te proeven, zonder het eigen leven verbeurd te verklaren of de republiek op te laten houden te bestaan. Het werk legt meteen al in grote lijnen vast hoe Holland ook zijn latere boeken zal uitwerken. Nieuwe of verrassende informatie is er niet in te vinden (Holland is geen classicus van opleiding) maar uit de grote hoeveelheid bronnen en literatuur weet hij wel een boeiend verhaal te distilleren, verteld vanuit verschillende perspectieven.
Bovendien is het een periode waar de meeste auteurs snel aan voorbijgaan en het louter behandelen als achtergrond voor de opkomst en dood van Caesar en de geboorte van het keizerrijk. En ook al is het verhaal maar al te bekend, toch blijft het een onderwerp van veel publicaties. Om de afkeer van Caesars machtsgreep ten volle te begrijpen, verwijzen de meeste auteurs weliswaar naar Romes korte periode waarin het door koningen geregeerd werd maar echt diepgravend wordt het nooit. Op zich is dat niet zo verwonderlijk, over de 200 jaar dat Rome een koninkrijk was, is weinig geweten behoudens dat de zevende en laatste koning, Tarquinius als een tiran beschouwd werd en verdreven is. Maar over hoe de republiek hier uit voortkwam en hoe zij vorm gegeven werd en haar burgers vormde, is wel het een en ander gekend en dat zou de Romeinse geschiedenis blijvend vormen.
Holland weet op treffende wijze te beschrijven hoe de Romeinse republiek enerzijds vast wenst te houden aan een aantal zelfverklaarde eeuwenoude tradities en de daar aan gekoppelde deugden maar anderzijds ook als geen ander nieuwe elementen en veranderingen weet te absorberen en te verkopen als oude gewoontes die al dan niet `vergeten` waren. Daarnaast weet hij uitstekend het Romeinse denken weer te geven waar een tomeloze ambitie primeert en zolang, althans officieel, het welzijn van de staat niet in het gedrang komt elke poging om meer macht en rijkdom te verwerven, toegelaten is. Romeinse edellieden veranderen bovendien sneller van alliantie en overtuiging dan van toga terwijl het volk wispelturig en manipuleerbaar is. Het publieke en persoonlijke leven lopen zozeer door elkaar dat hypocrisie en huichelarij verwacht mogen worden terwijl het volk alleen maar brood en spelen wenst.
Politieke moorden worden weliswaar afgekeurd maar vinden plaats in de coulissen terwijl de republiek zich verder verrijkt door het uitzuigen van haar koloniën die ze een valse vorm van zelfbeschikkingsrecht geeft. Wanneer haar tirannieke gedrag leidt tot opstanden binnen Italië en de Griekse kolonies, zien enkele senatoren/generaals de kans schoon om (opnieuw) naam voor zichzelf te maken. Voormalig staatsman en generaal Marius en zijn vroegere ondergeschikte Sulla strijden met wisselend succes om het recht te opstanden neer te slaan, tot Sulla als overwinnaar uit de bus komt en zichzelf tot dictator uitroept. Onder zijn bewind zullen Pompeius en Crassus zich verder opwerken tot roemruchtige spelers op het politieke veld terwijl Julius Caesar als aanhanger van Marius enkel aan een executie ontsnapt dankzij enkele invloedrijke familieleden.
Het is zonder twijfel een boeiende geschiedenis die Holland hier naar voor brengt, een die bovendien niet alleen verheldert waarom Caesar naar de macht greep maar ook hoe ondanks een poging de republiek te redden zijn erfgenaam Augustus toch een keizerlijke dynastie wist te stichten. De eeuwen van de republiek, zo maakt Holland duidelijk, waren al doordrongen van een allesverslindende honger naar macht en status die slechts weinig senatoren konden behalen. De republiek was een strijdperk die onder het mom van tradities en hoogstaande morele principes haar provincies uitzoog en meer dan eens op het randje van een burgeroorlog kwam te staan, Het was een gevaarlijke cocktail die ambitieuze figuren niet alleen naar de top voerde maar het net zo vaak ook tot vijanden van elkaar maakte.
De torenhoge kosten om het leger en volk aan zich te binden en de eigen roem te versterken zorgden bovendien voor een continue nood aan inkomsten die zowel bij de veroverde gebieden als rijke senatoren gehaald werd. Wie Rome echt wil begrijpen, kan niet voorbij haar eerste eeuwen en toxische denken kijken. Doorheen de hele Romeinse geschiedenis bleef een continue angst voor burgeroorlogen gepaard gaan met staatsgrepen, executies van senatoren, verraad en wisselende allianties. De absolute macht krijgen was één ding, ze behouden iets helemaal anders. Augustus was een van de weinige die daar in slaagde, al was de door hem gestichte Julisch-Claudische dynastie van korte duur en ging deze net zozeer gepaard met verraad en moord. Na de executie van de laatste keizer gebeurde immers opnieuw waar Rome voor vreesde: een burgeroorlog lag op de loer. In Pax: War And Peace In Rome`s Golden Age brengt Holland dit tot leven.
Pax
Het verhaal van de Julisch-Claudische dynastie wordt uitvoerig behandeld in Dynasty: The Rise And Fall Of The House Of Caesar (2015) en vormt het verbindingsstuk tussen het herdrukte Rubicon en recente Pax. Het verhaalt de opkomst van Augustus tot en met de val van Nero. Nero krijgt echter nog een kleine rol in Pax, omdat zijn dood niet los kan gezien worden van de machtsovername door Galba, de gouverneur van Hispania. Galba heeft de twijfelachtige eer het vierkeizerjaar te starten, wat meteen al laat vermoeden dat zijn bestuur van korte duur zal zijn. En inderdaad zal zoals in de beste Romeinse traditie zijn tegenstander een voormalige kompaan zijn: Otho. Die laatste zag zichzelf als de opvolger van Galba, alleen duidde die Piso als zijn erfgenaam aan.
Maar niet alleen Otho was misnoegd. De Pretoriaanse garde, ooit in het leven geroepen om de keizer te beschermen, keerde zich maar al te graag tegen hun broodheer als een aspirant keizer maar met de nodige deviezen zwaaide. Otho wist de garde en andere invloedrijke personen achter zich te scharen met de belofte van rijkdommen en nog voor iemand begreep wat er gebeurd was, leefde Galba niet meer en zat Rome met een nieuwe keizer. In de Germaanse provincies kreeg Vitellius ondertussen de steun van zijn troepen en dat volstond voor hem ook zijn kans te wagen. Een treffen met Otho liep voor die laatste verkeerd af waarna hij in de hoop Rome een nieuwe burgeroorlog te besparen, de hand aan zichzelf sloeg. Vitellius werd gevierd als keizer maar acht maanden later zouden het volk en senaat zich tegen hem keren toen bleek dat een andere pretendent, Vespasianus, de Pretoriaanse garde in de pan sloeg en de duidelijke overwinnaar was. Vitellius` val was een kwestie van dagen.
Het hele gebeuren wordt vaak in niet veel meer dan bovenstaande lijnen beschreven maar Holland denkt daar anders over en besteedt ruim de helft van Pax aan hoe de verschillende opeenvolgende keizers zich niet alleen sinds Nero`s bestuur (Otho was een vertrouweling van Nero bijvoorbeeld) wisten op te werken naar de hoogste posten maar ook hoe ze zich tot elkaar en tot het volk verhielden. Het lot van Vitellius mag in deze tekenend heten voor hoe de Romeinen naar hun keizers keken, op minder dan een week tijd werd Vitellius door het volk zowel toegejuicht als uitgejouwd louter omdat Vespasianus` troepen aan macht en invloed inwonnen. De republiek mocht dan wel al al ruim honderd jaar verlaten zijn, haar manier van denken bleef prominent aanwezig, inclusief de continu wisselende allianties. Zelfs de machtsovername van Vespasianus en de korte Flavische dynastie kon daar weinig aan veranderen. Dat het keizerrijk een periode van rust kende, was te danken aan Vespasianus, die een goede keizer bleek te zijn en Rome iets van zijn vroegere grandeur terug gaf.
Zijn zoon Titus zal vooral de geschiedenis ingaan als de man die Tempel van Jeruzalem voor een tweede maal vernietigde en de Joodse opstand neersloeg. Net als bij de Bataafse opstanden waar Vespasianus mee te maken kreeg, gaat Holland hier uitgebreid op in en laat hij ook andere spelers naar voor treden. Als keizer valt er over Titus dan weer weinig te vertellen want nauwelijks twee jaar na zijn aantreden, stierf hij onverwacht en regeerde zijn broer Dominicus voor de volgende vijftien jaar. Holland maakt er een punt van de negatieve portrettering van Dominicus te nuanceren en toont aan hoe dit beeld voornamelijk in de laatste jaren van zijn beleid tot stand kwam. Zoals verschillende andere keizers zag Dominicus steeds meer echte en valse samenzweringen in zijn omgeving waardoor hij paradoxaal genoeg net een aantal van zijn vertrouwelingen in die mate in de hoek duwde dat ze hem effectief besloten om het leven te brengen.
Zijn dood leidde niet tot een nieuwe burgeroorlog want in de coulissen stond Nerva klaar. Nerva was een andere oudgediende uit de tijd van Nero die alle woelige wateren had doorstaan. Hij stierf een natuurlijke dood na twee jaar keizerschap en werd opgevolgd door Trajanus, ditmaal had de Pretoriaanse garde de opvolger al vastgelegd nog voor Nerva stierf. Hij zou zeventien jaar regeren waarna de door hem geadopteerde Hadrianus de nieuwe keizer werd. Het is met het overlijden van deze dat Holland zijn werk afsluit. En net als in het luik over de vier keizers neemt hij hierbij ruim de tijd om niet alleen deze keizers, hun opkomst en beleid te bespreken maar ook de belangrijkste personages en gebeurtenissen te behandelen die in deze periode leefden en plaatsvonden. Zo krijgt ook de ramp van Pompei een hoofdstuk toebedeeld en mogen zowel Plinius de oudere als de jongere meer dan een voetnoot opeisen in het werk.
Het belangrijkste in dit werk is evenwel de nuanceringen die aangebracht worden bij het bespreken van de keizers, geen ervan wordt louter positief of negatief afgeschilderd. Niet geheel verwonderlijk valt op hoe verschillend soms het volk, leger en de elite aankeken tegen een (aspirant-)keizer. En net zoals al het geval was onder de republiek kan er niet naast gekeken worden hoeveel van de voornaamste speler niet alleen onder verschillende keizers dienden maar ook tijdig naar het winnende kamp wisten over te lopen. De executie van senatoren, soms openlijk bevolen dan weer achter de schermen met medeweten van een (aspirant-) keizer, zijn veel beter te begrijpen voor wie erkent hoezeer Rome een slangennest was waar zelfs de grootste vertrouweling een verrader kon zijn. Geen keizer, hoe geliefd ook, was ooit zeker van zijn positie. Rome was en bleef een plek waar tomeloze ambitie en tijdelijke allianties ieders toekomst bepaalden en net zozeer de weg naar eeuwige roem verzekerden als de diepste val konden betekenen, soms met maar een paar maanden ertussen.
In Pax noch Rubicon brengt Holland nieuwe feiten of inzichten aan maar de manier waarop hij de geschiedenis tot leven weet te brengen is wel opmerkelijk. Bovendien werkt hij via deze publicaties een geschiedenis van Rome uit die verder gaat dan enkel de grote namen of belangrijkste feiten. Zowel de Romeinse republiek als het vierkeizerjaar worden maar al te vaak als een aanloop tot of nagedachte bij behandeld terwijl Holland duidelijk maakt dat ook deze keizers net als Sulla hun stempel op het Romeinse rijk gedrukt hebben en dat ze evenzeer de loop van de geschiedenis bepaalden als hun bekende of roemruchtige gelijken. Wie Rome ten volle wil begrijpen, kan niet om beide werken heen. Samen met Dynasty vormen ze een intrigerend eerste drieluik in de Romeinse geschiedenis, een die Holland hopelijk verder uitwerken zal in de toekomst.