Schoenmaker, blijf bij je leest? Het is een zegswijze die niet aan Emilienne Malfatto besteed is. De Française maakte eerst naam als persfotografe, ging naderhand journalistieke reportages schrijven om uiteindelijk – met nog nauwelijks dertig jaar op de teller! – te debuteren met het in haar moederland op lovende kritieken onthaalde Que sur toi se lamente le Tigre. Meteen goed voor de befaamde Prix Goncourt du Premier Roman, waarna Malfatto’s tweede roman niet lang op zich liet wachten. Daarvan verscheen inmiddels een Nederlandse vertaling, waarbij Martine Woudt het meanderende, sfeervolle proza van de auteur alle eer weet aan te doen.
Anti-oorlogsliteratuur bestaat in alle soorten en maten. Van didactisch tot pacifistisch, over gruwelijk en nietsverhullend naar suggestief-poëtisch. Malfatto’s Le colonel ne dort pas behoort ongetwijfeld tot die laatste categorie. Het narratief is alleszins compleet ondergeschikt aan de stijl waarmee de schrijfster een landschap onderhevig aan een gewapend conflict in woorden vangt. Er is sprake van kleuren, maar finaal oogt alles grijzig. Van de dingen tekenen zich voornamelijk contouren af, want onophoudelijke regen, maneschijn of mist onttrekken de details aan het zicht. Net zoals de zielen van de beschreven personages – stuk voor stuk soldaten die op basis van hun rang en stand van het eigenlijke slagveld verwijderd zijn – wordt het verstedelijkte gebied waarrond de handeling plaatsgrijpt, herleid tot het idee van een stad, een plek zonder namen. Het gebulder van kanonnen en immer onbarmhartige weergoden dompelen het decor onder in een onaanraakbare, grimmige, matte sfeer. Nergens een getuigenis van leven, niets herinnert aan een bestaan voor of buiten de huidige situatie. Er mag dan wel sprake zijn van een op til zijnde Herovering, iedereen lijkt te weten dat ook het huidige conflict slechts preludeert op het volgende, omdat het antwoord op geweld al te vaak geweld is.
Zowat alle personages weten zich in deze patstelling van repetitief geweld gevangen, ook als ze de vicieuze cirkel van oorlogsvoering doorzien. Het mag niet baten, want de strijd duurt voort. Wie deze eigenlijke strijd voert, daar heeft Malfatto het niet over. Zij zoomt in op de zielen die in de coulissen van het conflict het conflict gaande houden, zonder zich daadwerkelijk bij de motieven achter de betreffende oorlog betrokken te voelen. Dat maakt het hele portret ronduit onwezenlijk, hetgeen Malfatto nog versterkt met magisch-realistische interventies, zoals een generaal die het in zijn kabinet, waar het in toenemende mate binnen regent, op een vissen zet. Malfatto pent deze buitenissigheden neer als fait divers, als pietluttige accenten die niettemin de dichterlijke schoonheid van haar idioom uitmaken. Want schrijven kan ze, zoveel is zeker. De kolonel slaapt niet valt letterlijk uiteen in twee soorten tekst, typografisch van elkaar onderscheiden middels cursieve passages. Dat zijn de gedachten van het personage uit de titel, een kolonel die voor martelpraktijken wordt ingezet en ’s nachts wordt ingehaald door de mensen die hij overdag moet martelen om informatie uit hen los te peuteren. Deze inwendig gevoerde monologen zijn mantra’s, geprevelde gebeden of geboden waarmee de kolonel verlossing voor zijn penibele slapeloosheid afsmeekt.
Een meer zakelijke en beschrijvende teneur lost deze hypnotiserende episodes af. Daarin verspringt Malfatto wel eens van personage, waarbij ze slechts enkele zinnen nodig heeft om de psychologie van een karakter feilloos te vatten. Een ordonnans met een blos op de wangen en hoezeer die tint rozig rood aanstootgevend kan zijn voor wie er mee in aanraking komt: Malfatto’s universum bestaat uit louter delicate, geraffineerde observaties. Een esthetische empirie ligt aan de basis van deze beschrijvingen, die niet zelden een haast filmische inslag hebben. Kan het ook anders, wetende dat de auteur oorspronkelijk als fotografe door het leven ging? Hoe verfijnd ook haar talige creativiteit en hoe onvergetelijk ook enkele scènes, als geheel is er helaas nauwelijks sprake van Bildung. Wie De kolonel slaapt niet terzijde legt, weliswaar na intens genoten te hebben van de met fluwelen handschoenen beschreven horror van een oorlog, blijft achter met aandoenlijke indrukken, maar niet met een andere blik op mens en wereld.