Oek de Jong, Wessel te Gussinklo en Anjet Daanje: de in Torhout geboren Jan Vantoortelboom weet zich als winnaar van de Boekenbon Literatuurprijs 2023 in goed gezelschap. Niet zomaar looft de jury in haar rapport de verfijnde stijl en de eigenzinnige verteltrant van Mauk, een unieke roman over een psychisch zieke man die door jeugdtrauma’s ingehaald wordt. Of de roman daarmee het beste is dat de Nederlandstalige literatuur het voorbije jaar heeft voortgebracht, lijkt evenwel een brug te ver.
Om meteen met een belangrijk manco te beginnen: Mauk is opgebouwd conform het oeroude principe van het laten gissen van de lezer naar de ware toedracht van bepaalde relevante feiten. Zo ervaart het publiek vrij snel dat de protagonist, die zichzelf Mauk noemt, enorme trauma’s met zich meedraagt. Hij heeft er een periode in het Westen op zitten, een plek bevolkt door cowboys en indianen. Ook zijn grote broer Henri duikt daar op, in passages die in schril contrast staan met een landschap dat lijkt te refereren aan het rurale Vlaanderen, in een tijdstip ver na de pioniers die inderdaad Amerika doorkruisten op zoek naar hun Beloofde Land. Iets is dus niet helemaal in de haak, en met mondjesmaat weet de schrijver de feiten kenbaar te maken. Hoewel het een beproefd concept is, is het geen sinecure om een roman op die manier tot in het slot boeiend te houden. Vantoortelboom verstaat niettemin de kunst om pas aan het slot de grootste onthullingen te doen, terwijl die zich wel gestaag aankondigen in wat vooraf gaat. Zo eindigt het niet met een plotse exegese, maar leest het hele boek als een proces waarin het personage Mauk zichzelf blootgeeft.
Goed gelukt, met andere woorden? In zekere zin wel. Anderzijds is het mistige onderscheid tussen feit en fictie zowat het enige structureel-narratieve element waaraan de vertelling is opgehangen. En omdat de lezer reeds in de eerste bladzijden voelt dat alles zich finaal min of meer duidelijk kenbaar zal maken, valt deze literaire techniciteit wat schraal uit. Bovendien maakt Mauk zich kenbaar als een verziekt personage. Dat staat authentiek empathiseren in de weg. Voor Vantoortelboom opent het weliswaar de poort naar atypische observaties die vanuit de natuur gestalte krijgen. Kortom, het is een substraat om het talent van de auteur mee te etaleren. Desalniettemin blijft het personage tot aan het slot een curiosum, ja, misschien zelfs een medische casus die geen raakvlakken vertoont met de realiteit van het landschap – een werkelijkheid die het publiek veel beter herkent dan de bizarre psychologische kronkels. In plaats van verbinding ontstaat om die reden, terwijl de roman vordert, meer en meer afstand. Het slot van het boek halen is geen opdracht op basis van de prachtige stijl, maar hoe het Mauk als individu vergaat, maakt uiteindelijk minder en minder uit.
Dat Vantoortelboom literair uitblinkt, maakt bovendien nog niet dat hij natuurlijke dialogen kan optekenen. Hij laat personages op een erg onwezenlijke manier met elkaar spreken, alsof iedereen mee in de nevels leeft waarin het titelpersonage zijn eigen heden vanuit een gecomplexeerd verleden ervaart. Logischerwijs is dat een uitdrukkelijke keuze van de schrijver, waarmee hij misschien suggereert dat de vertelstem zelfs op het niveau van de gesprekken onbetrouwbaar is. Aan de andere kant ondergraaft dat de objectieve opheldering waarnaar de roman gaandeweg toeleeft, als orgelpunt en catharsis van het boek in zijn totaliteit. Kortom, de door dichterlijke neigingen bezwangerde spreekstijl staat haaks op wat Vantoortelboom ermee betracht, met name een stuk transparantie integreren in een tekst die zichzelf, omwille van de geestesgesteldheid van de verteller, onder een miezerend taaltapijt bedekt.
Onbetwistbaar leest Mauk aardig weg, en een aantal verrukkelijke observaties tillen de leeservaring ver boven de middelmaat uit. Om deze roman daarom meteen te bekronen als het beste van 2023, dat gaat evenwel te ver. Verder dan het verste Westen.