Brian Ó Nualláin, pseudoniem Flann O’Brien (1911-1966), was een hoge Ierse ambtenaar, die zich in zijn vrije tijd een vroege dood tegemoet rookte en zoop. Tussendoor schreef hij een aantal hilarisch absurde boeken die van Joyces en Becketts werk bijna rechttoe rechtaan verhaaltjes maken. Zijn laatste boek, Het Dalkey Archief, is nu voor het eerst naar het Nederlands vertaald.
Het Dalkey Archief is volgens critici O’Briens minste werk. De weigering van de uitgever van zijn eerste boek om zijn roman De derde politieman te publiceren was O’Brien – die onder verschillende pseudoniemen ook satirische columns voor de Irish Times schreef – in het verkeerde keelgat geschoten, waarop hij een deel van het plot (de term is in deze zeer losjes te interpreteren) en personages recycleerde voor Het Dalkey Archief.
Mick en Hackett, twee drinkebroers, botsen na een van hun vele drinkpartijen op De Selby, een zelfverklaard filosoof en gestoorde professor. De Selby woont op Vico Road in – u raadde het al – Dalkey. Dalkey was in O’Briens tijd een onooglijk kuststadje zo’n half uur ten zuiden van Dublin. Vandaag vind je op Vico Road de optrekjes van onder andere Bono, The Edge en Enya. Hozier droeg op zijn album Unreal Unearth uit 2023 twee nummers op aan De Selby.
De professor kan – volgens zichzelf – de tijd stoppen en zo in een week tijd op vaten gerijpte whiskey produceren, iets wat Mick en Hackett aan den lijve ondervinden. Verder vindt De Selby Einstein maar een brabbelaar en gelooft hij niet in de lineariteit van de geschiedenis. Bewijs: in een grot net onder de kustlijn van Dalkey ontmoet hij geregeld kerkvaders, zoals Tertullianus en Sint Augustinus, een man die O’Brien in een interview een van de meest gedegenereerde menselijke wezens uit de geschiedenis noemde.
Uw hoofd duizelt van al die absurde capriolen? Dan hebben we het nog niet gehad over de geheime stof die De Selby ontwikkelde: een molecule waarmee hij in één klap alle zuurstof uit de atmosfeer kan filteren, ideaal om deze planeet van het mensdom te verlossen. Dat duivelse plan is genoeg voor Mick om in actie te schieten.
Samen met een lokale politieagent die weigert op zijn fiets te rijden – met een Monty Pythoniaanse redenering van moleculenuitwisseling legt brigadier Fottrell uit dat bij elke fietsrit de agent meer fiets en de fiets meer agent dreigt te worden – overtuigt Mick een verrezen James Joyce om De Selby’s plannen te dwarsbomen.
De torenhoge schaduw van Joyce hangt een leven lang over het werk van O’Brien. At Swim-two-Birds, de eerste novelle van O’Brien, zou het laatste boek zijn dat de bijna blinde Joyce, met vergrootglas, heeft gelezen. Hoewel O’Brien zwaar werd beïnvloed door Joyce, zette hij zich altijd af tegen de cultstatus die deze laatste kreeg. “I declare to God if I hear that name Joyce one more time I will surely froth at the gob.”
In het boek rekent O’Brien voor goed af met zijn demoon. Het blijkt dat de oude meester niet overleden is. Joyce verschanst zich als barman in Skerries, vandaag een vrij mondain forenzenstadje zo’n dertig kilometer ten noorden van Dublin. Joyce ontkent alle betrokkenheid met bagger als Finnegan’s wake en beweert bij hoog en laag dat Ulysses aan hem is toegeschreven door iemand die zijn reputatie om zeep wil helpen. Het enige wat hij wil is met rust gelaten worden en intreden bij de Jezuïeten – hoewel Joyce altijd op gespannen voet leefde met de Katholieke Kerk, had hij toch enige affectie voor de Jezuiëten, waar hij een tijd lang op school zat. “You allude to me as a Catholic. Now for the sake of precision and to get the correct contour on me, you ought to allude to me as a Jesuit”, zei hij ooit in een interview.
Slaagt De Selby in zijn demonische plan alle zuurstof uit de atmosfeer te halen? Verandert brigadier Fottrell in een fiets? Treedt Joyce echt in bij de Jezuïeten? En van wie is – Boem Paukeslag! – Mary uiteindelijk zwanger?
Het heeft allemaal geen belang. In tegenstelling tot bij Nina Derwael is het in deze de oefening en de afsprong, maar niet de landing, die telt. De literaire bokkesprongen en acrobatieën van O’Brien zijn ook zestig jaar na datum nog steeds Olympisch goud waard. Joyce en Beckett verknipten en verscheurden het Grote Reglement voor Literatuurschrijvers. O’Brien stak het met zijn aansteker in lichterlaaie, om even later in een dronken paniek het smeulende hoopje uit te pissen. Het Dalkey Archief is het laatste hoopje naar pis ruikende as dat O’Brien op de wereld losliet, een absoluut meesterwerk van modernistische en post-moderne literatuur.