Wetenschap beoogt waardevrij en objectief te zijn, maar zoals elke beginnende epistemoloog kan zeggen, is dat een gekoesterde maar foute illusie. Wetenschappers zijn immers net zo goed kinderen van hun tijd, inclusief alle vooroordelen, oogkleppen en blinde vlekken die daarbij horen. Het mooie aan wetenschap is evenwel dat niet alleen via paradigmashifts maar ook door degelijk en nieuw onderzoek oude ideeën en overtuigingen bijgestuurd of zelfs vervangen kunnen worden, al is dat voor het ene idee al wat lastiger dan het andere.
In Bitch. Een revolutionair handboek over sekse, evolutie en het vrouwtjesdier wil zoöloge en tv-maker Lucy Cooke een aantal hardnekkige misverstanden over vrouwtjesdieren en dan vooral hun passieve rol uit de weg ruimen. Te lang al leeft het idee dat bijvoorbeeld bij seksuele selectie de mannetjes van een soort strijden om de gunsten van het vrouwtje en dat zij paart met wie dan ook de overwinnaar is. Dit idee werd een eerste maal voorgesteld door Charles Darwin in zijn De afstemming van de mens en selectie in relatie tot de sekse (1871). Darwin, ondanks zijn indrukwekkende inzichten in de mechanismen achter het ontstaan en de evolutie van soorten, was echter net zo goed een Victoriaans burger die een aantal ondertussen achterhaalde ideeën over de rol van man en vrouw had, en die durfden wel eens zijn werk binnen te sluipen.
Voor de doorsnee Victoriaan was de vrouw een passief wezen geschikt voor huishoudelijke taken (de ironie hierbij is dat het tijdperk vernoemd is naar Victoria, die als koningin over een wereldrijk heerste), wat meteen ook Darwins standpunt verklaarde. Opvallender is echter dat zelfs in de decennia erna dit principe niet in twijfel werd getrokken of bijgestuurd. Terwijl het neodarwinisme uit de vroege 20e eeuw de evolutietheorie verbreedde en uitdiepte, bleef het principe van seksuele selectie in zijn primaire vorm voortbestaan. Met recht en rede wijst Cooke er dan ook op dat voor een deel mannelijk chauvinisme hier een rol in speelde maar net zo goed lijkt het dat op basis van een aantal beperkte onderzoeken conclusies getrokken werden die meteen als algemene principes gebombardeerd werden.
Vanaf circa de jaren zeventig van de vorige eeuw kwam daar eindelijk verandering in, vooral dankzij een aantal vrouwelijke biologen die de mannelijke blik op het dierenrijk, die hen zelf ook aangeleerd was, opzij wisten te zetten en met een hernieuwde objectiviteit waarnemingen besloten te interpreteren. In Bitch krijgen deze pioniers, naast andere onderzoekers van verschillende sekse en gender ruim de tijd en pagina’s om hun onderzoeken en conclusies naar voor te brengen. En net als in de meeste populair-wetenschappelijke werken wordt specifiek gedrag van bepaalde diersoorten aangehaald om een bepaalde theorie te illustreren. Het verschil met de meeste andere, gelijkaardige boeken is dat Cooke, als documentairemaakster, zich soms rechtstreeks tot de lezer (kijker) richt maar vooral dat ze ook uitdrukkelijker standpunten inneemt.
Geen (populair-)wetenschappelijk werk is geheel waardevrij uiteraard, maar de manier waarop Cooke soms persoonlijk wordt en daarbij de indruk geeft dat het boek wel eens therapeutisch werkt, kan storend overkomen. Hierbij verliest ze meer dan eens haar kritisch-objectieve zin en maakt ze zich onder meer schuldig aan het appeal to nature-argument, dat impliceert dat als iets natuurlijk is, het ook goed is. Meer dan eens lijkt ze zich bovendien te identificeren met gedrag van de ‘vrouwen’ van een soort waar ze gelijkaardig gedrag bij mannetjes net als problematisch ziet. Het “I am woman, hear me roar”-gehalte voelt bij zulke passages tenenkrullend aan en doet afbreuk aan het relevante verhaal dat hier verteld wordt en duidelijk maakt dat het klassieke idee van seksuele selectie als universeel geldend al lang genuanceerd had moeten worden, ook in studieboeken.
Wie deze – gelukkig occasionele – passages negeert, krijgt een stortvloed aan voorbeelden van gedrag in de dierenwereld dat nog te vaak als atypisch beschouwd wordt louter omdat er een vastgeroest idee is van hoe mannetjes en vrouwtjes zich in de dierenwereld gedragen. Cooke heeft overschot van gelijk dat ze erop wijst hoe biologen te vaak hun eigen observaties negeerden of vergezochte verklaringen vonden wanneer dit het als universeel geldend principe tegensprak. Dat hier een kentering in gekomen is, is meer dan welkom al was het maar om de eenvoudige reden dat het aantoont dat de natuur diverser en interessanter is dan ooit aangenomen. De natuur in haar veelvoud hoeft zich niet aan bepaalde maatschappelijk of morele normen te conformeren en net zo min geldt ze als een voorbeeld voor hoe de menselijke maatschappij behoort te zijn. De, vooral vrouwelijke, wetenschappers die als eerste hiervoor een lans braken, worden met recht en rede vermeld als pioniers.
De belangrijkste en grootste waarde van Bitch ligt dan ook zonder meer in het feit dat Cooke voorbij de platgetreden paden gaat en verder dan het achterhaalde discours kijkt. Dat ze zich daarbij wel eens vergaloppeert is een kleine smet die het grotere verhaal niet fundamenteel in de weg staat. Als geboren verteller die duidelijk haar huiswerk gemaakt heeft, weet ze een meervoud van gepassioneerde stemmen en studies aan te brengen die in het bijzonder in populair-wetenschappelijke werken onderbelicht blijven. Bitch mag dan wel soms iets te veel een egodocument worden of een vermanend vingertje opsteken, maar wars daarvan is het een werk dat iedereen met een minimale interesse in evolutie en seksuele selectie behoort te lezen, al was het maar als een aanvulling op de vele werken die nog steeds vasthouden aan de traditionele visie en negeren dat ze minder universeel is dan lang gedacht.
