Met een verhaal over een tijdmachine de Libris Literatuur Prijs 2024 in de wacht slepen? Het klinkt als een grap, maar Rob van Essen speelde het klaar. Zijn jongste roman Ik kom hier nog op terug is een even hilarisch als filosofisch boek waarin mijmeringen over herinnering en religie naast absurde science fiction komen te staan. Wie een dergelijke onmogelijke combinatie tot een sluitend verhaal kan smeden, moet literair van goeden huize zijn.
Een tip voor wie Ik kom hier nog op terug zou willen aanvatten: probeer vooraf vooral niet te veel aandacht te besteden aan de plot. Die lijkt immers weggelopen uit een tweederangs Hollywoodfilm. Kort samengevat komt het er op neer dat een filosofiestudent die zijn studie nooit heeft afgemaakt, van een voormalige studiegenoot de kans krijgt om eenmalig een fout uit zijn verleden recht te zetten via een therapeutische tijdmachine. Allicht is de interesse van de gemiddelde lezer daarmee niet meteen gewekt. Ten onrechte, want wat van Essen met dat clichématige uitgangspunt doet, levert heerlijke literatuur op.
Zo wordt het verhaal hoe langer hoe spannender, op basis van een nogal onnozele plottwist waarvan het zonde zou zijn die te verklappen. Ondanks de bizarre context leeft de lezer echter mee met de protagonist, die veel sympathie wekt. Bovendien maakt de schrijver het tijdreizen niet bepaald aannemelijk. Hardop denken enkele personages om de zoveel bladzijden na over het hoe en waarom van wat ze eigenlijk meemaken, en precies de postmoderne geste van het benoemen van het ontbreken van logica, werkt uitstekend. Het maakt dat de lezer zich kan toeleggen op de achterliggende ideeën die van Essen heeft willen ontvouwen, en die hij niet helemaal discreet in zijn roman verstopt. Wanneer alle verklaringen ontbreken, ontstaat bijvoorbeeld een almaar dwingender wordende exegese, resulterend in een soort transcendent verhaal dat een eigen leven gaat leiden. Is dit hoe religies ontstaan? En valt God daarmee te herleiden tot het ontbreken van elk tastbaar bewijs voor zijn aanwezigheid?
Onderweg denkt van Essen via zijn hoofdpersonage over nog andere dingen na. Hoe functioneert een groep, en wat heeft een groep nodig om als groep te kunnen blijven bestaan? Hoe kijken ouderen naar hun jongere zelf? Welke fouten uit het verleden zou iemand willen corrigeren? Theorie heeft van Essen daar niet voor nodig, want zijn verhaal voert vanzelf langs deze thema’s, waarrond de auteur op nuchtere wijze reflecteert, ingebed in een narratief waarvan de komische teneur zich onmiskenbaar en toch subtiel laat savoureren.
De schrijver is er de man niet naar om zeer expliciet de lach op te zoeken. Het zijn de vondsten, de dialogen en vooral de buitelingen die de literatuur zelf maakt, die zijn boek ver boven de middelmaat uittillen. Evoluerend van bedachtzame psychologische roman naar een sci-fi rollercoaster, blijft van Essen bovendien vasthouden aan een zekere graad van diepgang. Nergens wordt zijn boek een goedkope thriller of een wijsneuzig uitstapje naar andere concepten over tijd en ruimte, want de personages worstelen evenzeer met wat hun overkomt als bij de man in de straat het geval zou zijn. Literatuur mag bij van Essen nog zonder scrupules literatuur zijn: kunst die bestaat bij de gratie van tomeloze verbeelding, en van reëel doorvoelde medemenselijkheid. Welke kunstgrepen van Essen ook bovenhaalt qua narratief, ze resulteren in een zeer menselijk en ontroerend boek, punt uit.
Hoe de dolle tijdreis echter tot een sluitend slot breien? De auteur heeft er een prima formule voor bedacht. Deze blaast de lezer weliswaar niet van de sokken, maar de wijze waarop van Essen de opgebouwde spanning laat culmineren in een gevoelig en natuurlijk aandoend orgelpunt, strekt tot eer. Niet toevallig blaast de schrijver expliciet de loftrompet over “de kracht van verzonnen verhalen”, want het is exact die kracht die Ik kom hier nog op terug realiseert. Verbeelding maakt het onuitspreekbare alsnog hanteerbaar, maakt leven mogelijk voorbij gebeurtenissen die een totale cesuur veroorzaken binnen iemands biografie. Met andere woorden: van Essen creëert wat hij predikt, met een verhaal dat de lezer urenlang uit de beslommeringen van het hier en het nu haalt, in een prettige, pretentieloze mix van beschouwing, psychologie en regelrechte kolder.
Een terechte Libris Literatuur Prijs-winnaar? Allicht wel, want heeft een dergelijke bekroning niet tot doel om schrijvers uit te lichten die doen wat geen van hun collegae kunnen? Mission accomplished.
