Ging de prestigieuze Booker Prize anno 2023 nog naar het even dystopische als voorspelbare Prophet Song – over een dictatoriaal regime dat een armageddon afkondigt over het leven van een doodgewoon gezin – dan koos de jury afgelopen jaar voor een parel van formaat. Anders dan Paul Lynchs belegen roman, die voortborduurt op een traditie die de Orwells en de Huxley’s van de vorige eeuw hebben ingezet, vindt Samantha Harvey met Orbital een nieuw genre uit. In de vertaling van Kitty Pouwels blijft het eigenzinnig en poëtisch proza van de Britse bovendien naadloos overeind.
De eerste vraag die minder beslagen lezers zich plegen te stellen luidt: waarover gaat boek zus of zo? Plotgedreven lezen zit nu eenmaal in ons DNA, en wel omdat de romankunst voort kwam gevloeid uit de menselijke drang tot vertellen, een behoefte die op zijn beurt teruggaat op het verlangen om allerhande verschijnselen te verklaren. In orbit, zoals Pouwels’ vertaling heet, blijkt op gans andere leest geschoeid. Harvey doet immers nauwelijks een kroniek uit de doeken. Context is er nochtans voldoende, want vanaf de eerste bladzijde sleurt de schrijfster haar lezers mee de ruimte in, richting het ISS. Jazeker, kort voor International Space Station. Een decor van ocharme een paar vierkante meter kortom, omgeven door de schier oneindige ruimte.
In het ISS leeft een bemanning van uiteenlopende nationaliteiten en diverse pluimage op elkaars lip, met de blik star op de beruchte blue marble gericht. De blauwe knikker waar alle leven zich afspeelt, waar de crewleden familie hebben, een existentie die ze hebben ingeruild voor een bestaan buiten de dampkring. Precies de afstand tot hun alledaagse ervaring als mens doet hen scherper inzien wat hen met die pulserende, vibrerende, ademende kluit aarde verbindt. Een groot deel van hun leven hebben ze gezwoegd om te geraken waar ze nu zijn, om een der zeldzame astronauten te worden die het voorrecht genieten baanbrekende observaties vanuit de ruimte te mogen doen. En ziedaar: eenmaal in het ISS aangekomen, blijken ze stapelverliefd op de geologische moeder aller leven, dat amalgaam van bergketens, woestijnen, oceanen en metropolen dat Planeet Aarde heet.
Veel woorden en veel duiding behoeft bovenstaande niet, althans niet in het even subtiele als expressieve proza van Harvey. Met slechts een handvol frasen geeft de schrijfster haar in de modules rondzwemmende personages een gans leven, een voorgeschiedenis even aanraakbaar als dat van Jan modaal, en toch vervalt ze daarbij nooit in banaliteiten. Finaal is het haar immers niet te doen om wie daar precies rondzweeft, maar om wat zij voelen, en wat wij in hun kielzog zouden moeten kunnen ervaren: dat alle bestaan zo ontzettend broos is, dat alleen al de aanwezigheid van een/de kosmos een wonderlijke paradox is, en dat hetgeen waar de mensheid mee bezig is met de hoogste urgentie een halt zou moeten toegeroepen worden.
Nergens heeft Harvey evenwel een belerend vingertje nodig om de roofbouw op de grondstoffen der aarde en om de toenemende vervuiling van het aardoppervlak aan de kaak te stellen. Ze kiest immers niet voor een strijdvaardige, activistische taal, maar voor woorden die liefde en bewondering uitwasemen. Haar insteek is enerzijds objectief-wetenschappelijk en anderzijds geheimzinnig-dichterlijk, waarbij deze erg tegengestelde registers elkaar toch soepel afwisselen, en hun verrukking genererend effect versterkt wordt door het spectrum van het menselijk observatievermogen dat Harvey daarvoor aanboort. Laverend van bloemrijke opsomming naar uitgepuurde psychologische beschrijving en weer terug: In orbit is een verslavende collage van fragmenten die met de nonchalance van een geniale willekeur geschreven lijken, maar uiteraard met meticuleuze precisie gecomponeerd zijn.
Misschien kan grote literatuur in het huidige tijdsgewricht maar over twee dingen meer gaan: de dreigende ecologische catastrofe en het menselijk onvermogen om zonder heb- of spilzucht met elkaar en met al wat de mens omringt om te gaan. Die beide dimensies weet Harvey te omvatten met wat In orbit geworden is: een bijzonder ontroerende, een ongewoon creatieve en een stilistisch uiterst verfijnde studie van het mirakel dat de menselijke aanwezigheid op aarde en in de ruimte is, zonder de feitelijke onbenulligheid daarvan in het bredere perspectief van de afmetingen van de kosmos uit het oog te verliezen. Zelden weet een roman op zo gevoelige wijze hét pijnpunt van onze tijd in een verstilde, sobere en toch exuberant mooie woordenvloed te vatten. In orbit is een ode aan mens en aarde – ongetwijfeld het mooiste cadeau dat een lezer een naaste dezer dagen kan doen …
